Corci Zeydan

14 Aralık 1861 tarihinde, Beyrut'ta, anne ve babasının ilk çocuğu olarak doğdu. Gün, ay, yıl olarak kaydedilmeyen doğum tarihini ancak yirmi yaşından sonra öğrendi. Çocukluk yıllarını Beyrut'ta, Burc Alanı denilen yerde küçük bir lokanta işleten babası ve kendisini oğlunun eğitimine adayan annesi ile geçirdi. Fakir bir aileye mensup olması dolayısıyla küçük yaşlardan itibaren çalışma hayatına atıldı.

Beş yaşında, ailesinin bağlı bulunduğu kilisenin papazı el-Hûrî Mûsâ’nın kardeşi İlyâs Şefîk’in medresesinde eğitimine başladı. Okumayı öğrendikten sonra, 1867 yılının başlarında buradan ayrılarak Medresetu’ş-Şevvâma gönderildi. Temel matematik bilgilerini, düzen ve ciddiyeti bu okulda öğrendi. Buradaki eğitimini iki yılın ardından sonlandırdı ve kendi okulunu kuran Zâhir Hayrullah’ın peşinden gitti, eğitimine orada devam etti. Matematik ve Arapça dil bilgisini ilerletmesinin yanı sıra Fransızcayı da öğrendi. İlme ilgi duyan, dergi ve kitapları heyecanla okuyan bir genç olarak on bir yaşında bu okuldan ayrıldı.

On beş yaşında, babasının lokantasında çalıştığı dönemde gençlere geceleri İngilizce öğreten Mes‘ûd et-Tavîl’in derslerine katıldı. Gösterdiği gayret ile beş ay gibi kısa bir sürede başarı elde etti ve ilk yazarlık teşebbüsü olarak İngilizce-Arapça bir sözlük yazmaya kalkıştı. “E” harfine kadar geldikten sonra kısıtlı imkânlar nedeniyle çalışmasını yarıda bıraktı. İlerleyen süreçte Arapça, İngilizce, Fransızca, Süryanice ve İbranice olmak üzere bildiği dillere Almancayı da ekledi.

1881 yılında, çalışma hayatını tamamen bıraktı ve Beyrut Amerikan Kolejinde tıp eğitimine başladı. Tıp fakültesindeki ilk iki yılını başarıyla tamamladı, takdir belgesine layık görüldü. İkinci yılın ikinci ayında, fakültede evrim teorisi hakkında kutuplaşmalar meydana geldi ve Darwin teorisini onaylayan fakülte hocası Edward R. Lewis, okuldan uzaklaştırıldı. Bu durumu protesto eden bir grup öğrencinin arasında yer aldı ve diğer öğrencilerle birlikte dönmemek üzere okuldan uzaklaştırıldı. Tıp derslerine kendi çabasıyla devam etti, girdiği sınavda başarılı olarak eczacılık diploması almaya hak kazandı.

Tıp tahsilini tamamlama isteğiyle Mısır'da bulunan el-Kasru’l-‘Aynîye kaydını yaptırdı ancak maddi yetersizlik nedeniyle doktor olma hayalinden vazgeçti. Para kazanabilmek adına, Mısır'ın günlük yayımlanan tek gazetesi olan “ez-Zamân”ın sahibi Ermeni asıllı Aleksan Sarâfyan’dan gelen editörlük teklifini kabul etti. Gazetede bir yıldan fazla çalıştıktan sonra gazetenin kapatılacağı haberi üzerine istifa etti. “ez-Zamân” gazetesinden istifa ettikten sonra, 1884 yılında İngilizlerin Gordon Paşa'yı kurtarmak için Sudan'a yaptıkları Nil Çıkarması’nda, İngiliz istihbarat biriminin tercümanı olarak görev aldı. Buradaki başarısından dolayı Londra'ya davet edildi.

1885 yılında Mısır'dan Beyrut'a döndü ve burada kurulan Şark Bilim Akademisine üye seçildi. Aynı dönemde ilk eseri olan “el-Elfâzu’l-‘Arabiyye ve’l-felsefetu’l-lugaviyye”yi yayımladı.

Gazetecilik alanındaki ikinci tecrübesini 1886 yılında, ilmî ve edebî bir nitelikte olan “el-Muktataf”ta devam ettirdi. Burada gazetenin idari işlerini yürüttü. İşlerin yoğunluğu nedeniyle 1888 yılında gazeteden ayrıldı ve kendi başına çalışmayı tercih etti. Bu esnada “Târîhu Mısr el-Hâdîs”i yazmaya başladı. 1889 yılının sonlarında yayımladığı “el-Elfâzu’l-‘Arabiyye ve’l-felsefetu’l-lugaviyye”, “Târîhu Mısri’l-hadîs ve Târîhu’l-Mâsûniyye” adlı eserleri ile şöhreti arttı.

Rum-Ortodoks cemaatine ait Büyük Ubeydiye Medresesinin kurucusu Rafael Ubeyd'in, Arap dili ve edebiyatı alanında ders vermesine yönelik teklifini kabul etti. İlk ve son öğretmenlik tecrübesini edindi, bu süre zarfında ilk romanı “el-Memlûku’ş-şârid”i kaleme aldı.

Bu dönemlerde milliyetçilik akımının etkisiyle tarih yazarlığına yöneldi. Arap kültürü ve dilini yeniden canlandırmak için romanın dışında otobiyografi ve modern tarih kitapları da yazmaya başladı.

1891 yılında, Beyrut’ta Amerikan misyonerlerinin kızlar için açtığı öğretmen okulundan mezun olan Meryem Matar ile evlendi. Bu evlilikten Emîl, Esmâ ve Şükrü adında üç çocukları oldu.

1892 yılında hayalindeki dergi olan “el-Hilâl”in ilk sayısını çıkardı. İlk aylarda derginin idaresi, hazırlanması ve resmî yazışma işlerini tek başına yürüttü. İş yükünün artması üzerine derginin idaresini kardeşi Mıtrî'ye devretti ve vaktinin çoğunu telife ayırdı. Dil, tarih, edebiyat alanında yazdığı makaleler ve romanların tefrikası “el-Hilâl”de yayımlandı. Daha sonra, kitap olarak yayımlanan bu eserleri ve derginin sayılarını satmak için kitap satış yerleri açtı. Dergicilik alanına dergi tasarımı ve “telagrafik stil” denilen sade, kısa ve öz ifadelerden oluşan yazı üslubuyla kaleme aldığı makaleler vasıtasıyla birtakım yenilikler getirdi. “el-Hilâl”de daima Doğu yanlısı, Doğu kültür ve medeniyetini yüceltmeyi amaç edinen bir tavır izledi. “el-Hilâl” dergisinin Avrupa’da tarih, bilim ve edebiyat alanında meydana gelen gelişmeleri Arap dünyasına aktaran kanalların başında yer alması üzerine önemli bir “kültürel girişimci” konumunu kazandı.

1912 yılında Avrupa'ya ikinci defa gitti ve Fransa, İngiltere, İsviçre'nin farklı şehirlerinde kaldı. Seyahatleri sırasında büyük müze ve kütüphaneleri ziyaret etti, tarihî eserleri inceledi, Batı kültürünü analiz etti.

Jön Türkler'i desteklediği gerekçesiyle Osmanlı topraklarına ancak Meşrutiyet'ten sonra girebildi. Bir dönem, Kahire Üniversitesinde öğretim görevliliği yaptı; üniversite yönetimi için hassas olan konuları tartışması üzerine görevinden uzaklaştırıldı.

22 Temmuz 1914 Salı gecesi, geçirdiği kalp krizi nedeniyle Kahire'de vefat etti.

Eserleri

Romanları

el-Memlûku’ş-şârid (1891)

Esîru’l-Mutemehdî (1892)

İstibdâdu’l-Memâlîk (1893)

Cihâdu’l-Muhibbîn (1893)

Armânûsetu’l-Mısriyye (1896)

Fetâtu Gassân (1897-1898)

Azrâ’u Kureyş (1899)

17 Ramazân (1900)

Gâdetu Kerbelâ (1901)

el- Haccâc b. Yûsuf (1902)

Fethu’l-Endelus (1903)

Şarl ve Abdurrahmân (1904)

Ebû Muslim el-Horasânî (1905)

el-‘Abbâse uhtu’r-Reşîd (1906)

el-Emîn ve’l-Me’mûn (1907)

‘Arûsu Fergâne (1908)

Ahmed b. Tolûn (1909)

Abdurrahmân en-Nâsır (1910)

el-İnkılâbu’l-Osmânî (1911)

Fetâtu’l-Kayravân (1912)

Salâhuddîn el-Eyyûbî (1913)

Şeceretu’d-dürr (1914)

Tarihî Eserleri

Târîhu Mısr el-hadîs (1889)

Târîhu’l-Mâsûniyyeti’l-‘âmm (1889)

et-Târihu’l-‘âmm munzu’l-halîka ile’l-ân (1890)

Târîhu İngiltere (1899)

Târîhu’l-Yûnân ve’r-Rûmân (1899)

Târîhu’t-temedduni’l-İslâmî (1902-1906)

el-‘Arab kable’l-İslâm (1908)

Tabakâtu’l-umem evi’s-selâili’l-beşeriyye (1912)

Ensâbu’l-‘Arabi’l-kudemâ (1921)

Dil Bilgisi Eserleri

el-Elfâzu’l-‘Arabiyye ve’l-felsefetu’l-lugaviyye (1886)

Târîhu’l-lugati’l-‘Arabiyye (el-Lugatu’l-‘Arabiyye kâin hayy) (1904)

Târîhu âdâbi’l-lugati’l-‘Arabiyye (1910-1913)

Biyografi, Otobiyografi, Gezi Yazıları

Terâcimu Meşâhiri’ş-şark fi’l-karni’t-tâsi‘ ‘aşar (1902)

Muzekkirâtu Corci Zeydan

Rıhletu Corci Zeydan ilâ Ûrubbâ

Diğer Eserleri

Muhtasaru coğrâfiyyeti Mısr (1891)

Reddu Renan ‘alâ Nebşi’l-Hezeyân (1891)

‘İlmu’l-firâseti’l-hadîs (1901)

Muhtârâtu Corci Zeydan fî felsefeti’l-ictimâ’i ve'l-‘umrân (1920)

‘Acâibu’l-halk (1912)

Kaynak: Ali Osman Kırali, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Corcî Zeydân’ın “Selahaddin Eyyübî ve Haşhaşiler” Adlı Romanının Türkçe Çeviri Metinlerinin Eşdeğerlik Yaklaşımları Açısından İncelenmesi, Doktora Tezi, 2021.

Feyzettin Ekşi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı, Arap Milliyetçiliği Bağlamında Corci Zeydan'ın Romancılığı, Doktora Tezi, 2015.

Aktoro İmarali Uulu, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı, Corcî Zeydân ve Arûsu Fergâne Adlı Romanının İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.

https://www.elipskitap.com.tr/urun/ebu-muslim-horasaninin-intikami/

https://www.elipskitap.com.tr/urun/kureys-bakiresi/